’Een stuk over ’trouw, ontrouw, verraad en de schaamte over dat verraad, die zich uit in eenzaamheid’.
(Jan Ritsema over De Opdracht)
De Opdracht (1981), oorspronkelijk Der Auftrag, van Heiner Müller (1929-1995) speelt zich af in de nadagen van de Franse Revolutie, vandaar de ondertitel ’herinnering aan een revolutie’. Drie gezanten worden door Burger Antoine naar de kolonie Jamaica gestuurd met als opdracht een slavenopstand te organiseren. Dit met het doel de principes van het nieuwe Franse bewind, ’liberté, égalité, fraternité’ daar te implementeren.
Ondertussen komt in Frankrijk Napoleon aan de macht en wordt er een punt gezet achter de Franse revolutie. Mede hierdoor valt de opdracht van de drie gezanten Galloudec, Sasportas en Debuisson in het water. In het begin van het stuk blijkt dat ook Burger Antoine zijn handen van de mislukte opdracht heeft afgetrokken en ontkent Galloudec ooit te hebben gekend. De revolutie bleek, zoals Janine Brogt formuleerde, ’samen te vallen met het kwaad dat ze bestrijdt.’
’Blijkbaar bestaat er een onvermijdelijk conflict tussen de idealen van een revolutie en de middelen die ze gebruikt om haar doel te bereiken.’
(Programma De Opdracht)
Müller baseerde zich voor De Opdracht op motieven uit het laatste deel van de bundel ’Das Licht auf dem Galgen’ (1964) van de Oostduitse schrijfster Anna Seghers. Daarin vindt een slavenopstand plaats op de Caraïbische eilanden, ook ten tijde van de Franse revolutie.
Jan was een groot bewonderaar van Müller en onderhield naast een fascinatie voor zijn werk een vriendschap met hem.
In een interview had Jan ooit gezegd nooit een stuk van Müller te zullen regisseren, omdat het hem te negatief was. Later veranderde hij van mening en uiteindelijk deed hij dit interview af als behorende tot zijn ’verschrikkelijk moralistische periode’, waar hij niet trots op was. ’Want de negativiteit is natuurlijk onderdeel van het leven. Of wat mensen negatief noemen, nu noem ik het niet meer negatief. Of positief. Ik denk niet meer in die dualiteiten.’
Later, in 1990, ontmoetten de twee elkaar. Nadat hij als eerste in Nederland Müllers werk, door Marcel Otten in het Nederlands vertaald, had uitgegeven, ging Jan met een fles whisky en sigaren naar zijn huis en er ontstond warm contact.
Samenvallen van denken en zeggen
Jan hechtte veel waarde aan het denken van de schrijvers van de teksten die hij regisseerde. Bijvoorbeeld in het maakproces van Kopnaad en Wittgenstein Incorporated was deze opvatting van grote invloed op zijn manier van werken. Het denken van de schrijver, dat het stuk teweeg had gebracht, moest door de makers begrepen getoond worden. Zo dacht hij ook over De Opdracht:
’In/ achter het denken van Müller geraken. In het stuk kruipen, niet: ervoor gaan staan. Het gevoel, de gedachte meedelen die uit de tekst spreekt; de wil onder de woorden. De mededeling van Müller is zijn geest, zijn bewustzijn, zijn kijk op de wereld. Wat hij zegt is zijn hoofd. Zijn bewustzijn stollen in het stuk.’
(Uit notities van Jan)
Net als bij Wittgenstein Incorporated, waarnaar Jan enkele keren verwijst in zijn notities voor De Opdracht, was hij er ook voor deze voorstelling van overtuigd dat wat je repeteert ’de instelling waarmee je een voorstelling maakt’ is. ’Repeteren is trainen in het grijpen van de gedachten, i.p.v. van de woorden. Samenvallen met wat je denkt. Samenvallen van denken en zeggen.’
Onderstaand citaat uit Jans aantekeningen geeft niet alleen zijn denken over De Opdracht weer, maar is ook tekenend voor zijn ideeën over theater;
’Het gaat om de vertwijfeling aanwezig in het stuk en om de vertwijfeling omtrent wat we doen.
Een vorm vinden voor het ’niet meer theater spelen’. Het masker van het theater weghalen. Het theater laten twijfelen en aan het theater twijfelen.
Het gaat over ’dat we het in godsnaam niet weten’.
Ten dienste staan van wat men op het moment zegt en niet van een theatrale bevrediging.
Het zoeken naar helderheid, zonder gestoord te worden door de conventies die in het theater bestaan.
Wat te doen, om er het meest aan mee te maken?’
Dirk Roofthooft
In een interview vertelt Dirk over zijn samenwerking met Jan, maar ook de volgende interessante anekdote over het repetitieproces van De Opdracht.
’Jan Ritsema, een exponent van de jaren negentig voor mij, heeft mij teksten leren lezen, terwijl ik dacht dat ik dat al goed kon. Bij De Opdracht van Heiner Müller hebben we twee maanden gerepeteerd, maar ook twee maanden gelezen en dagen gediscussieerd over één zin: ‘De revolutie is het masker van de dood, de dood is het masker van de revolutie.’ De ene keer denk je daar zo over, de andere keer denk je er anders over. Maar ondanks onze gedetailleerde lezing konden we geen betekenis geven aan een kleine scène. We zitten 4 à 5 dagen strop en ik zeg: ‘Weet je wat? We bellen Heiner Müller zelf!’ Ik bel om het te vragen en hij zegt: ‘Ik heb De opdracht nadien 3 à 4 keer zelf geregisseerd en weet je wat? Ik heb dat stukje tekst ook gecoupeerd, want ik weet ook niet meer waarom ik het geschreven heb!’ Toen vond ik dat we goed gelezen hadden, omdat we voelden dat het niet klopte. Hij heeft het waarschijnlijk in een minder begeesterd moment geschreven. Ik heb bijna meer plezier in zo’n dingen dan een succesvolle voorstelling maken. Je voelt dat je een juiste snaar raakt die ergens ook door iemand anders is aangeslagen.’
(https://www.kunsten.be/nu-in-de-kun...)
TEKSTFRAGMENT
Debuisson geeft Galloudec een stuk papier. Galloudec en Sasportas lezen.
DEBUISSON
De regering die ons opdracht gegeven heeft hier op Jamaica een slavenopstand te organiseren, is niet meer aan de macht. Generaal Bonaparte heeft het Directoire ontbonden met de bajonetten van zijn grenadiers. Frankrijk heet Napoleon. De wereld zal worden wat ze was, een huis voor meesters en slaven.
Galloudec verfrommelt het papier.
Wat staan jullie te gapen.
Verscheurt het papier.
Ik ontsla ons van onze opdracht. Jou, Galloudec, een boer uit Bretagne. Jou Sasportas, zoon van de slavernij. Mij, Debuisson.
SASPORTAS
Jij hebt een vlag van mij kapotgescheurd. Ik zal een nieuwe snijden uit mijn zwarte vel.
Snijdt met het mes een kruis in de palm van zijn hand.
Dat is ons afscheid, burger Debuisson.
Drukt Debuisson zijn bloedende hand in het gezicht.
Smaakt mijn bloed je.
Materiaal bij De Opdracht:
- Programma Kaaitheater: PDF (847.4 kio)
- Programma Felix Meritis: PDF (1.2 Mio)
- Programma Stuc: PDF (534.6 kio)
Over Heiner Müller: - Biografisch overzicht, samengesteld en door Marcel Otten ter gelegenheid van het Holland festival: PDF (24.2 Mio)
- Boekje met teksten van de lezing In memoriam Heiner Müller op 18 maart 1996 in Monty, Antwerpen: PDF (6.4 Mio)
