’Zoals Jan Ritsema het uitdrukte, gaat deze voorstelling over ’gesteldheid en afwikkeling’. Het accent wordt gelegd op de situatie/de omstandigheden/de gesteldheid die Wittgenstein voor zichzelf creëerde om zijn denkwerk zo vruchtbaar mogelijk te laten verlopen; wat de filosoof doet, hoe hij op toehoorders reageert enz.: het maakt alles deel uit van een soort voorbereidingsproces, net zoals een acteur die zich klaarmaakt om te gaan improviseren. Het denkwerk wordt uit deze gesteldheid geboren. Wittgenstein bouwt zijn redeneringen niet vanuit vooraf bedankte [sic] constructies maar haalt ze a.h.w. uit de omstandigheden zelf tevoorschijn. Zoals de acteur vandaag vaak zijn vooraf vaststaande kennis of zijn professionele verworvenheden wegsmijt om tot essentie en eenvoud in zijn werk te komen, zo ontdoet ook de filosoof voorzichtig zijn gedachten van alle ballast die hen omgeven: gedachten worden niet opgebouwd, maar ’afgewikkeld.’
(Marianne van Kerkhoven, Nieuwpoort januari 1989)
Ludwig Wittgenstein (1889-1951) gaf voor de Tweede Wereldoorlog aan de universiteit in Cambridge drie colleges voor collega’s en intimi. Daarin werd, hardop filosoferend en discussiërend met het publiek, gezocht naar een antwoord op de vraag wat er wordt gezegd als iemand zegt dat hij in God en het hiernamaals gelooft. Onder de aanwezigen bevond zich onder andere schrijfster Virginia Woolf. Op basis van notities die gemaakt werden bij deze colleges schreef Peter Verburgt in 1987 Wittgenstein Incorporated.
"Als je zo kan denken, hoe ben je dan?" vroeg Verburgt zich af bij het lezen van de aantekeningen van de colleges. Hij besloot voor het schrijven van zijn tekst geen biografieën te lezen of al te veel onderzoek te doen naar hoe de colleges in werkelijkheid gegaan zijn, maar stelde zich in plaats daarvan op basis van twee versies aantekeningen de vraag: "Als ik in staat was geweest tot dit soort inhoud, hoe had ik me dan gedragen? Hoe ben je in de ruimte, hoe gaat dat?" "Ik heb me niet afgevraagd wat voor bewegingen, handelingen, enz. Wittgenstein zou gedaan hebben bij die door hem uitgesproken woorden, maar wel wat ik gedaan zou hebben."
Aanvankelijk was de tekst die Verburgt schreef bedoeld als filmscript; in regie van Jan Ritsema zou Gerardjan Rijnders de tekst spelen in een uitzending van de VPRO. Toen deze samenwerking niet doorging, en acteur Johan Leysen aan Jan te kennen gaf graag iets te willen spelen over denken, werd overwogen of Wittgenstein Incorporated ook voor het toneel geschikt zou zijn.
Dit leidde tot een gesprek waarin werd besloten dat de veelvuldige zinnen die Peter door de tekst geweefd had bij wijze van ’regieaanwijzingen’ om de situatie in de ruimte en Wittgensteins gelaatstrekken en handelingen gedetailleerd te beschrijven, in de toneelversie even belangrijk zouden moeten worden als de directe rede. Peter schreef voorafgaand aan het maakproces de ’mogelijk door Wittgenstein gesproken’ teksten en de ’beschrijvende’ teksten die het publiek helpen zich de situatie voor te stellen, ’naar elkaar toe’.
Door de combinatie van directe rede en tekst in de derde persoon, ontstond in de voorstelling een stijl waarin Johan Leysen niet zozeer in de huid van Wittgenstein kroop, maar zoals hij het zelf in 2010 formuleerde ’een wonderlijk, alwetend personage dat erbij was toen Wittgenstein zijn befaamde en beruchte denkoefeningen deed en dat deze ervaring met het publiek wil delen’ werd. Het werd een voorstelling over iets dat gebeurd is en opnieuw voorgesteld wordt. Geen reconstructie, maar onderzoekend hoe het mogelijk gegaan is. Wittgenstein wordt daarbij belichaamd, maar niet nagedaan; het gaat om het verplaatsen in hem, waarbij enige afstand bewaard wordt.
Jan Ritsema en Johan Leysen poogden in deze voorstelling niet het voelen, maar het denken centraal te stellen. Zij ontdekten daarin overeenkomsten tussen de manier waarop Wittgenstein tot zijn inzichten komt, en hoe een acteur te werk gaat. ’Er wordt bewust gestreefd naar de parallellie tussen de wijze waarop Wittgenstein filosofie bedrijft en de manier waarop Johan Leysen aan dit proces gestalte geeft’ schreef Marianne van Kerkhoven hierover. ’Zowel in acteren als in denken wordt een gevecht geleverd tégen het cliché en vóór het heroveren van de kracht van datgene wat zich hier en nu, op het moment zlef aandient. Filosoferen en acteren smelten samen in een actieve, passionele bezigheid. In zijn spel zoekt Johan Leysen tegelijkertijd naar het denken achter de filosofie en naar het spelen achter het acteren als systeem.’
Jan: ’Toneel is live: ik wil graag een mate van kwetsbaarheid zien, een openheid waarvan je je als acteur bewust bent en die je in de hand hebt. Dat is precies wat Wittgenstein tijdens zijn colleges doet. Het kan hem niets schelen: het enige wat telt is de gedachte. Dat zou ik graag in het toneelspelen terugvinden: alle ijdelheid weg, opnieuw de basis van het toneelspelen uitvinden.’
(Jan Ritsema in gesprek met Johan Leysen, programmaboek Wittgenstein Incorporated)
Franse en Duitse versie
In 1990 werd een Franstalige versie van Wittgenstein Incorporated gemaakt, tevens gespeeld door Johan Leysen. Deze werd hernomen in 2009 en 2010. De Duitstalige versie die in 2003 te zien was op de Wiener Festwochen werd door Ulrich Mühe gespeeld.
Vormgeving
Het decor, ontworpen door Herman Sorgeloos, bestond uit een eenvoudige inrichting. Op een parketachtige vloer van ongeveer zes bij acht meter die midden op het podium lag, stond een donkergroene achterwand. Midden op de houten vloer een klapstoel van canvas en hout, en naast de groene muur stond een kleine houten kinderstoel.
Illustratie lichtplan: PDF (148.7 kio)
Programma’s Wittgenstein Incorporated
Programmaboek De Singel met tekst door Marianne van Kerkhoven, een gesprek tussen Jan en Johan, en Peter Verburgt over het stuk: PDF (1.3 Mio) of https://docplayer.nl/210558901-Thea...
Programma Kaaitheater: PDF (132.4 kio)
Programma Toneelschuur: PDF (1.2 Mio)
Programma Shaffytheater: PDF (391.6 kio)
Aankondiging Beursschouwburg: PDF (1.1 Mio)
Programma Beursschouwburg: PDF (506.4 kio)
Programma Studium Generale (voorstelling t.g.v. lustrum Faculteit Wijsbegeerte): PDF (1.9 Mio)
Programma Stuc voor Stuc: PDF (846.4 kio)
Franstalige versie:
Programma Kaaitheater (FR): PDF (3.4 Mio)
Programma bron onbekend (FR): PDF (8.4 Mio)
Aankondiging Théatre de la Cité Internationale (FR): PDF (202.9 kio)
Programma Théatre de la Cité Internationale (FR): PDF (1.6 Mio)
Duitstalige versie:
Programma Wiener Festwochen (DE): PDF (3 Mio)
