Jan Ritsema

In TODAYulysses staan Jan Ritsema en Bojana Cvejić opnieuw samen op scène. Twee jaar na Verwantschappen worden de grenzen van de mogelijkheden van het theater nogmaals onderzocht. Dit onderzoek vormt ook wel een aparte categorie in het werk van Jan, en valt onder een ’fundamenteel theatraal onderzoek’ dat hij binnen zijn tijd bij het Kaaitheater ontwikkelt.

Naar aanleiding van een bezoek aan TODAYulysses schreven Judith Wambacq en Erwin Jans een artikel over de voorstelling.
Judith Wambacq haar artikel genaamd ’Alles en niets’ werd gepubliceerd in het Vlaamse theatertijdschrift Etcetera. Hierin vergeleek zij de voorstelling met "een innerlijke gedachtegang", en omschreef zij het als "een wolk waarvan de omtrekken constant veranderen." De vraag waarover de voorstelling gaat leek dan ook niet gemakkelijk te beantwoorden. Ze schreef:

"TODAYulysses is een verzameling van filosofische ideeën, nagespeelde filmfragmenten, anekdoten, grappen, beschouwingen over theater, liedjes, etc. die in fragmentarische vorm aaneengeregen zijn. Een beeld haakt in op de atmosfeer van een idee, een woord klampt zich vast aan een toon, een grap haalt een betrekkelijk onverstoorbare constructie onderuit, een paar regels uit een song als redding. Uiteindelijk allemaal woorden, woorden die elkaar in beweging brengen, die botsen, die elkaar oproepen, die door een kloof gescheiden zijn, die elkaar liefhebben. Ideeën als uittreksels die zich nooit kristalliseren maar die integendeel halverwege onderbroken worden om nooit meer hernomen te worden of later een vreemde wending krijgen. Een beeld dat net geen samenvatting is van wat voordien gezegd werd en daardoor verwijst naar iets anders."
(Etcetera, Judith Wambacq 15 juni 2002, "Alles en niets." https://e-tcetera.be/alles-en-niets/
Engelse vertaling: PDF (84.2 kio))

In het artikel van Erwin Jans, genaamd ’De religie, de media, de terreur…en het theater’, schreef hij dat Cvejić en Ritsema "deze voorstelling gewild en onherroepelijk naar de rand van wat theater is" duwen. Hij omschreef TODAYulysses als volgt:

"Twee stemmen, twee lichamen die zich proberen te positioneren zonder eigenlijk een duidelijke positie in te nemen. Ze reageren op elkaar, ze zijn het oneens, maar een echte discussie (echt conflict, echt drama) ontstaat er niet. Het gaat niet om het bevechten en weerleggen van elkaars standpunten. Het gaat misschien zelfs niet eens over het innemen van standpunten. Het gaat er veel meer over de fundamenten (of de ruïnes) van het eigen denken te ondertekenen en te bevragen."
(Erwin Jans juni 2002 "De religie, de media, de terreur…en het theater." PDF (25.1 Mio)
Engelse vertaling: PDF (112.7 kio))

Over de voorstelling

TODAYulysses ontstond vanuit een gemeenschappelijke interesse in de psychoanalytische theorie en het probleem van representatie binnen het theater. Er werd gefilosofeerd, gediscussieerd en aan de hand van de theorieën van onder andere Gilles Deleuze, Félix Guattari, Slavoj Žižek en Jean Baudrillard werden korte teksten geschreven. Om de beurt voerden Ritsema en Cvejić stukjes tekst voor elkaar op. Zo inspireerden ze elkaar om nieuwe tekstfragmenten te schrijven. In totaal werd er bijna een jaar aan de tekst gewerkt, waarin ze constant associatief op elkaars werk voortborduurden:

"We spent a year discussing theater, representation and books we were reading. At one point, we were so charged with thoughts and fantasy that each of us went into their corner and started writing. I remember we were in Jan’s house in Bourgogne and at once I was sitting with a text in my lap that I could speak and address to Jan and to the audience, a text full of performatives, or acts of speech, song and gesture, so it could only be written in speaking. I showed it to Jan, and it felt like poem had begun, its rhythm and economy found; we both continued writing off of each other, in a broken dialogue."
(Uit gesprek met Bojana Cvejić, Brussel, 12 januari 2022.)

Voor de vorm van de tekst werd het duo geïnspireerd door de schrijfstijl van Jean-Luc Godard zijn scenario’s – een bijna poëtisch stijl, met losse ritmische zinnen en zonder punten ertussen. De tekst van TODAYulysses kreeg hierdoor iets geimproviseerds. Alsof de tekst op het moment zelf ontstond - zoals een plotselinge gedachte, die opkomt, wegebt en plaatsmaakt voor een nieuwe:

"We wanted to keep this condensed form of poetry so that when you say your sentence, it probably resonates differently for different people. These utterances elicit diverse thoughts, associations, imaginations as they spring from various contexts. One could relate to our text literally, but on another level if you started to study or analyse it, a web of references and associated meanings would unfold, each statement hints to more than two possible narratives or frames of aboutness."
(Uit gesprek met Bojana Cvejić.)

De titel van de voorstelling komt van de roman Ulysses van James Joyce. Net als deze roman, werd de tekst van TODAYulsysses getypeerd door een op het eerste gezicht ongestructureerde vertelstijl, een associatieve manier van schrijven en een grote verscheidenheid aan tekst.

Tekstfragment

The image in theatre is not a pure
product of the mind
it is neither
the product of comparison
but
it is the product
of the reconciliation of two realities
more or less different

the more the connection
between the two realities
coming together
is distant and close
the stronger the image will be

two realities that have no connection
can’t be drawn together
in a meaningful way
then there is not such a thing as creation of
an image
and two realities
that oppose each other
do not come together at all
they fight each other

an image is not stong
because it is brutal or fantastic
but because the association
of ideas is distant
distant and close

we are the image
you and me
me and you
two realities more or less connected
approach each other
like those of smoke and crystal
the two states of being
between which we are used to navigate

and that describe the tragedy
of the dead
who
in the generation of my parents
were killed
the night of crystal
and the mist
of the smoke
and
it is between smoke and crystal
that we navigate
us
here
especially me

> Voor de volledige tekst van TODAYulysses, zie: PDF (16.7 Mio)

We are the image

Zoals ook bij eerder werk van Cvejić en Ritsema werd ook bij TODAYulysses de relatie tussen performer en toeschouwer nader onderzocht. Voornamelijk vanuit het idee van presentatie en representatie binnen het theater. In plaats van het louter tonen van een vooraf gemaakt beeld, wilden de makers laten zien dat zij samen met het publiek het beeld vormden. Een beeld was dus niet het vertrekpunt, maar ontstond samen met het publiek als product van de voorstelling. Zo riep Jan op een gegeven moment: "We are the image!"

Daarnaast wilden Cvejić en Ritsema aan de hand van de associatieve taal en de geïmproviseerde vertelstijl het publiek het gevoel geven deel uit te kunnen maken van het gesprek. Alsof ook zij onderdeel waren van deze gedachtenstroom. Niet in de zin van participatie of interactie, maar in het geven van een zekere vrijheid om mee te kunnen denken: "We wanted the audience to be close to us, but not acting on our behalf", vertelt Bojana. In een brief schreef Jan over de relatie tussen performer en toeschouwer: "I want to approach the audience as grown-up people that can think themselves, that can interrupt, react instead of being treated as stupid cattle to undergo and admire the manipulations of the theatre-makers."

Toneelbeeld

TODAYulysses speelde in én op de rand van een leeg speelvlak. De tribune werd naar voren geschoven, waardoor het speelvlak maar zo’n 2,5 meter diep was. Hierdoor werd het publiek letterlijk tegen de muur gedrukt. In eerste instantie bevonden Cvejić en Ritsema zich niet op deze speelvloer. Zij begonnen al pratend tussen het publiek, op de uiteindenden van de eerste rij. Om de beurt betraden ze zo nu en dan de dunne speelstrook.
Op de achtergrond klonk muziek. Zó zacht, dat het menig toeschouwer liet twijfelen of het niet uit een andere nabij liggende ruimte afkomstig was. Toch vroeg het om aandacht. Zo ook het licht, dat voortdurend veranderde en uit zo’n 200 cues bestond. Op de achterwand trok door middel van een schaduw een wolk voorbij. "We wanted to have some kind of distraction of the ear and the eye, with the light and with the sound, so that we are not the only presence in space", vertelde Bojana.