Jan Ritsema

’De meeste voorstellingen zijn blind. Ze zijn gemaakt om naar te kijken, maar niet om terug te kijken.’

Ten grondslag aan de voorstelling Verwantschappen, die Jan Ritsema in 2000 samen met Bojana Cvejić, Inneke van Waeyenberght en Oscar van den Boogaard maakte in 2000, lag de vraag of het mogelijk is om een voorstelling te maken ’die ogen heeft’. Het publiek werd uitgenodigd deel te zijn van dit theatrale onderzoek naar de relatie tussen performer en toeschouwer. De potentie van het publiek vond Jan een onderschat, en te weinig gebruikt. In een interview met Knack vertelde hij hierover;

‘Nu maken we te veel voorstellingen waar het publiek niet mag aankomen, producties die geen ogen hebben en niet terugkijken. Ze zijn om naar gekeken te worden, maar zijn zo blind als een mol. Dat vind ik ouderwets. Ik vind het ook ouderwets omdat er geen uitwisseling is. Er kan alleen maar het eenrichtingsverkeer van het podium naar dat zwarte gat toe, waar de mensen zitten. Die worden door de technieken van de makers aangezet om op een bepaald ogenblik te lachen, te huilen of een bepaalde gedachteroute af te leggen. Die manipulatie vind ik denigrerend tegenover het volwassen publiek - dat zo rijk is. Rijk aan variëteit, aan leven, ervaring, inzichten en kennis. Die rijkdom wordt niet gebruikt, want de toeschouwers worden behandeld als een anoniem ding.’
(https://www.knack.be/magazine/met-o...)

Een voorstelling die bekeken wordt, zich daarvan bewust is en terugkijkt naar de toeschouwers, die gebruikt maakt van de mogelijkheden die het live aspect, dat eigen is aan theater, biedt. ’Jan just wanted to look in the eyes of the audience and have a real encounter or to exchange or to talk’ zegt Bojana Cvejić hier later over.

Jan, die op dit punt in zijn carrière al tientallen voorstellingen had gemaakt, sloeg een nieuw pad in met Verwantschappen. Mettertijd was hij anders gaan denken over de kunstvorm theater, en Verwantschappen en het werk dat hij vanaf toen heeft gemaakt reflecteren zijn zoektocht. In een interview met Jef Aerts voor Tijd Cultuur spreekt hij hierover;

’Ik kan niet anders dan dit maken, omdat ik het bestaande theater niet meer aankan. Daar klopt niets meer van. Eigenlijk wil ik bij elke voorstelling die ik zie, luid protesteren, maar daarvoor zit ik in een te moeilijke positie. Het zou ook nogal flauw zijn, want je neemt integer werk van anderen af. Iedereen doet zijn best, probeert en geeft alles. Daar zit het probleem niet. Ik moet dus niet in de zalen zitten schreeuwen, hoewel ik het bijna niet kan laten. Het is beter om gewoon mijn eigen theater te maken. Daarin wil ik opnieuw denken over de condities waaronder vandaag theater gemaakt en genoten wordt. Ik wil de onuitgesproken afspraken en verwachtingen afbreken.’
(Tijd Cultuur, Jef Aerts 16 februari 2000)

Empty hands
De makers van Verwantschappen legden zichzelf een aantal regels op. Het was voor de performers niet toegestaan ’under the roof’ te zijn. Een voorbereide of doordachte handeling op de vloer, dienend om de stilte te vullen of het publiek te vermaken, was niet toegestaan. Met lege handen, ’empty hands’ voor een publiek staan. Vanuit het hier en nu, in het moment, moest ontstaan wat er gebeurde. Bojana Cvejić zegt hierover het volgende:

’In [Jans] eyes it failed when we were under the roof, when we found ways we could save ourselves. Because we shouldn’t save ourselves, we have to be exposed. Just the consciousness of the gaze and of presenting your body, giving your body to an image. We said, ’we are an image, you and I we are an image, we are the image, we’re not in it or about it or something. We make the image.’
(Uit een gesprek met Bojana Cvejić, oktober 2021)

Elke voorstelling verliep vanwege het empty-hands-principe anders, de makers lieten van tevoren aan de pers weten dat er geen première zou zijn, omdat elke avond zou anders verlopen.

Website
Gebruik makend van het opkomende medium Internet, werd er een website gemaakt waar bezoekers konden lezen over de beginselen van de voorstellingen, mee konden discussieren. Soms kwamen er mensen kijken naar repetities naar aanleiding van de gesprekken die op de website werden gevoerd.
De website is niet langer beschikbaar, maar de content van de pagina’s is te zien in dit overzicht: PDF (19.9 Mio).

Beschrijving Verwantschappen NL + EN PDF (2.5 Mio)

Voor de acteurs van Verwantschappen schreef Jan ook de volgende instructies, die hij The Lesson noemt:

don’t take it in
share it
don’t take it for yourself
just present it
fully unconscious about the how
be, are with the things around you
do not make yourself the most important, the only one in the space
don’t isolate yourself from the rest
there is not such a thing as a hierarchy between you,
it is, And the chair, And the table, And the wall
try to be one of them
present you as an animal, just there
almost by chance
tout et rien d’autre (everything and nothing else)
pas une image juste
juste une image
juxtapose yourself with the other objects
do not fill your presence in with yourself
do not hide yourself behind your presence
don’t try to be under the roof of some smaller or bigger task, or of some
understanding of what you are doing the roof is everywhere and everything: the wall,
that candle, the floor, me, them
do not mask yourself by the denial of the things around you
mask yourself by everything
be rich, not poor, many, not little things are at your disposal
go for all of us, all of this
we live in a complex society
go for all this complexity
for all the probable possibilities
don’t control space, nor time
do not negociate with it
don’t fill in your nor our time,
(we know how to do it ourselves)
nothing is more important than anything else,
you neither
only the difference
just different
no hierarchy
no focus by isolation
by denial,
by exclusion
you can say:
‘take this poem for instance’
and you say it, you just say it
in the presence of all the other things
try it, say it
move it, just move it, you, the space, us, the things

Bojana Cvejić over Verwantschappen en samenwerking met Jan

“I met Jan in 1999 in Bochum at the International Mobile Academy (the first edition created by Hannah Hurtzig). I took part in the directing department, as at the time I thought I would continue directing musical theater. Jan came for the two weeks in the middle of a four-week long process. And from the very first moment, with Jan and the group it didn’t go well. Everyone left the workshop, and I was the only one with three more people who stayed (one of them being the now famous MacArthur-awarded theater director Annie Dorsen from New York.). These young theatermakers felt challenged by Jan’s honesty and rigor, or what he expected from others, he demanded of himself.

Like Verwantschappen, the performance we made in Bochim was about a sense of presence, having nothing to present but oneself, caught in the moments of fleeting thoughts, hesitation and doubt about whether what you would show would merit communication. It was a lot about exposing vulnerability in the actors bereft of their skills or duties. Only music was allowed, Brahms Intermezzi played by the dying Sviatoslav Richter, which gave a melancholic, perhaps even a sentimental tone to our lostness.

Jan wanted to go further after this experience, he thought finally emancipated himself from theatricality he despised. He decided not to work with a text or actors; dancers or young artists from other disciplines were more interested. When he invited me, I was keen to join him in a process I didn’t understand but was attracted to. We spent all our time in the penthouse of Kaaistudios, which was used for performance for the first time then in 2000.

We improvised using several poetic principles. The leading question was: “can we make a performance that has eyes, that looks back”. Because performances are normally made to be looked at, how can we make a performance that looks back at us? Not having a fourth wall was a given, aso something that the Dutch and Flemish new wave theater was proud of. But Jan went further keeping audience very close to us. The audience came in; they had to take a chair and place it in the room where they would like to sit; they could also manipulate the lights on the lighting board.

The main principle was: “how not to be under the roof”. This means how to avoid being saved by a reason you deem to have for being on stage. You have a story to tell, you want to show a beautiful little dance, you want to sing a song – all that comes in a definitive form that can represent you on stage. Jan was seeking formlessness in just being together, but with rigor and tension that came from contemplating all “don’ts” and banning the habits that bring us comfort on stage. We were to always have empty hands because in this way we could shake hands with the audience, figuratively speaking.

The first show was awful for me. I was so scared and my fear caused me to vomit. I had to run off the stage to the bathroom downstairs and spit my guts out and then return on the stage. Such a visceral reaction to the situation of not having anything to show but myself. It reminded me of the nightmare I sometimes dream, that I am supposed to go on stage and forget my text, so why am I there?

The performance lasted for fifty minutes, marked by the duration of Jean-Luc Godard’s Nouvelle Vague, which we played twenty minutes into the beginning. We would start playing the film for the sake of the duration it would determined for us, but we almost never showed the sound and the image of it, unless the audience knew about it and requested it. Our whole apparatus consisted of a red carpet, on which we were standing, the neon lights and a tiny 1x1m stage which we offered as a token explaining that we cannot use the stage for tax reasons. Next to Jan, I performed together with

Inneke Waeyenberghe and Oscar van den Boogard, and we weren’t paid for and insured as performers. So we started the performance with explaining what this tiny stage was for, and why we weren’t allowed to stand on it. A lot and nothing happened in those fifty minutes. Encounters, affinities, relations, connections – the string of words to translate “verwantschappen” . Many moments of awkward silence, exchanging gazes with the audience, trying to read each other’s minds about the passing moments. A sense of drowning or lightness. And moments of failure when we, Inneke, Oscar and I, tried to “save ourselves”, by telling a joke, attempting an act, and having to endure Jan’s heavy silence, ignoring our attempts resentfully, because we were breaking our rules of voiding the performance.

Many people returned to see Verwantschappen for the second or third time, because they were either curious, how will this develop, will it develop into something else, or because they felt they could take part in it, in this suffocating (“beklemmend”) silence.

I recall two moments I thought were important. A young Belgian theater director came and said, “’I have something I want to read”. It was a letter of two Congolese young men who tried to flee Congo and come to Belgium. They hid themselves i the cockpit of a aeroplane, and when it arrived, they were found frozen with thie letter asking Belgium as a mother country to accept them. The other moment is when a young woman screamed during a moment of silence: “please say something because of you don’t say something I will have to say it and I don’t want to be the only one”. These moments were evidences of success for me for the endeavor of emptying theater from representation."

(Uit een gesprek met Bojana Cvejić, oktober 2021)

De volgende brief met instructies schreef Jan op 13 maart 2000 aan de acteurs:

Scheiden, binden, transporteren, opdelen in onderdelen, fragmenteren, atomiseren, je presenteren (voor de filmcamera’s),proberen met de voorstelling een landschap (of landschappen) te produceren; dat je navolgbaar bent; niet vanuit een voor anderen niet gekende referentie spreken; afwezig in aanwezigheid zijn en omgekeerd; proberen het niet comfortabel voor jezelf te maken, door te lopen darren, te zitten, iets te doen; proberen met niks ook maar even onderdak te zijn; proberen het niet met jezelf, of met ons of met de voorstelling in te vullen; proberen de tijd die verstrijkt niet anders dan met je aanwezigheid en je (uitgesproken)gedachten te vullen; alsof het tabula rasa van de toekomende tijd zich met zichzelf vult; alsof jij daar niet iets speciaals aan hoeft bij te dragen; proberen het ondragelijke van het niet onderdak mogen zijn, van het met lege handen staan draagbaar te laten zijn door er ‘gewoon’ maar heel ‘aanwezig’ te zijn; maar ook, of juist vanwege al het voorgaande met de anderen zijn, luisteren, en proberen niet van alles te bedenken, niet gedachten afdwingen, maar probeer daarentegen gedachten op te laten komen. Niks proberen te zijn en er toch zijn.

Hoe transporteer je?
Door te beginnen met het ding, er de functie(s) van vaststellen, de activiteit op te delen, door het te personifiëren of te verbinden aan een ander ding, of door het te vergelijken met een soortgelijke activiteit of ding of beter nog sociale activiteit (trouwen, wonen, sociale uitkering, machtsgebruik). Door te kijken wat het produceert of dat het een landschap is. Het gaat er om de bewegingen tussen jou en het ding, de dingen zichtbaar te maken.