Samen met Joop Admiraal (1937-2006) maakte Jan Ritsema U bent mijn moeder, dat in 1981 in première ging. De voorstelling ging over de moeder van Joop, en de band die zij en Joop hadden. Op zondagen bezocht hij haar, en op die ontmoetingen werd de voorstelling gebaseerd. Joops moeder was dementerend en de rollen zoals ze vroeger verdeeld waren, werden nu omgedraaid; niet meer het kind dat afhankelijk is van de ouder, maar andersom.
Joop, die aan de Toneelschool in Amsterdam studeerde en daarna bij de Nederlandse Comedie, Centrum, Studio, en vanaf 1971 bij het Werkteater werkte, speelde in U bent mijn moeder zowel zichzelf, als de rol van zijn tachtigjarige moeder. Aanvankelijk was dit niet het plan geweest; ’Een van de vrouwen van [het Werkteater] moest mijn moeder maar spelen. Ik zag spoedig onoverkomelijke bezwaren. Ik besloot zelf mijn moeder te spelen. Vrouwen spelen vind ik leuk. Ik voel me ook niet zo zeer man, eerder mens. De vraag was wie mij dan moest spelen. Het antwoord, ik. Daarom doe ik het nu in mijn eentje.’
(Volkskrant, Ruud Gortzak 2 februari 1982)
’Toen ik eraan ging werken’, vertelde Joop in een interview, ’dacht ik dat het over euthanasie zou gaan. Dat je daar over ging nadenken. En daar gáát het ook over. Maar de moeder/zoon-relatie krijgt de grootste aandacht in de pers en de reactie van het publiek.’
(Parool, Hans Vogel 27 februari 1982)
Dit aanvankelijk gekozen onderwerp was mede de reden dat de samenwerking met Jan ontstond. Jan: ’Ik wou een voorstelling over zelfmoord maken. Recht op zelfmoord. En ik kwam bij Joop en dat liet hij gewoon een gesprek zijn. En op een gegeven moment vertelde hij over een oud plan dat hij had. Ik wil een voorstelling over mijn moeder maken.’
(Uit een gesprek met Jan, september 2021)
De voorbereidingen en repetities vonden plaats bij Joop thuis, waar Jan en hij samen aten, praatten en scènes uitprobeerden. Jans rol in dit proces werd gemarkeerd als ’stimulator’, een term die bij het Werkteater gangbaar was. Op de vraag of hij als regisseur gezien moet worden, antwoordde Jan: ’Regisseren is een raar woord in dit geval. Zo ging het niet. Zo gaat het zeker niet met een acteur als Joop. Hij weet heel goed wanneer het fout gaat. Joop heeft voorgesteld het samen te doen omdat we het idee hadden dat ons gevoel over hoe deze voorstelling eruit moest zien parallel liep. We hebben alles samen overlegd. Wat ik deed was aan de kant reageren op wat Joop liet zien.’
(Volkskrant, Ruud Gortzak 2 februari 1982)
Jan en Joop hadden dus een nauwe samenwerking, maar Jan hield ook een zekere afstand tot het verhaal dat Joop vertelde. ’Ik ben bewust nooit mee geweest. Zijn moeder nooit gezien’ zei hij. Beetje bij beetje vertelde Joop over zijn moeder, elke avond een stukje erbij.
Wanneer Joop op zondag bij zijn moeder in het verpleeghuis aankwam, hielp hij haar met aankleden. In de voorstelling kleedde hij zichzelf om in de kleren van zijn moeder, en nam zo ook haar personage aan. Wisselend tussen zichzelf en zijn moeder, speelde Joop de dialogen die de aftakeling van zijn moeder teweegbracht; nu de dood naderde was het mogelijk om het te hebben over onderwerpen die vroeger taboe waren. Joop zijn homoseksualiteit bijvoorbeeld, maar ook het leed dat Joops vader zijn moeder aandeed. Na een val waarbij moeder een botbreuk opliep, eindigde de voorstelling met een scène waarin Joop toegaf dat hij liever had gehad dat zijn moeder de val niet had overleefd.
Joop ontving in 1982 de Louis d’Or voor U bent mijn moeder.
Materiaal bij U bent mijn moeder
Voorwoord tekstuitgave: PDF (92.3 kio)
Toneeltekst: https://werkteater.nl/toneelteksten/
Programmaboek Duitse versie: PDF (5.4 Mio)