Op 3 maart 1994 ging Philoktetes-Variaties in première bij het Kaaitheater. In deze voorstelling werd een internationaal gezelschap van artiesten uit diverse disciplines - theater, muziek, film en video - samengebracht. Het basismateriaal was de Griekse mythe van Philoktetes. Voor deze voorstelling werkte Jan Ritsema samen met de Amerikaanse acteur Ron Vawter, onder andere bekend van The Wooster Group. Vawter, die de rol van Philoktetes speelde, werd bijgestaan door de Vlaamse acteurs Viviane de Muynck als Odysseus en Dirk Roofthooft als Neoptolemos.
De eeuwenoude mythe vertelt het verhaal van Philoktetes, die in het bezit van de boog van Herakles en diens dodelijke pijlen deelneemt aan de Griekse expeditie tegen Troje. Tijdens de tocht wordt hij gebeten door een slang, waar hij een ondragelijke stinkende wonde aan overhoudt. Omwille van de stank die hij verspreidt, wordt hij - op aansporen van Odysseus - op het onbewoonde eiland Lemnos achtergelaten. Wanneer de Grieken geen vorderingen maken bij het beleg van Troje, vertelt een ziener hen dat zij slechts kunnen winnen met behulp van de boog en de pijlen van Herakles. Deze zijn nog altijd in het bezit van Philoktetes, die al bijna een decennium lang op het verlaten eiland leeft. De mythe begint wanneer Odysseus en Neoptolemos (de zoon van Achilles) naar Lemnos afreizen om de boog terug te halen.
> Meer informatie over de Griekse mythe, de verschillende variaties en de betrokken makers is te lezen in het programmaboekje: PDF (18.8 Mio)
Drie variaties
De mythe van Philoktetes is door de eeuwen heen door verschillende auteurs opgeschreven en bewerkt. Voor deze voorstelling werd gebruik gemaakt van fragmenten van drie variaties van de mythe, met dank aan het materiaal van de auteurs John Jesurun, Heiner Müller en André Gide. Om recht te doen aan de originele versies, werden de variaties allemaal in hun eigen taal opgevoerd. Zo werd het eerste deel van Jesurun - tien scènes die speciaal voor deze voorstelling werden geschreven - opgevoerd in het Engels. Van deze scènes werden er drie standaard opgevoerd en twee afwisselend en per avond gekozen. De tien scènes van John Jesurun zijn hier te lezen: PDF (32.7 Mio)
Voor het tweede deel werd gebruikgemaakt van de variatie van Heiner Müller. Deze tekst werd volledig in het Duits opgevoerd. Het derde deel van Philoktetes-Variaties bestond uit de tekst van André Gide - een verhalend essay in dialoogvorm. Deze is geschreven in het Frans, en werd dus ook in deze taal opgevoerd. In dit laatste deel werd een begrafenis geënsceneert, waarbij de spelers één voor één de kist instapten en zich door de ander lieten fotograferen (zie afbeelding links).
Philoktetes als metafoor voor aids
Het idee voor deze voorstelling ontstond bij de Amerikaanse acteur Ron Vawter. Zijn interesse in de mythe begon al op de universiteit, toen een van zijn docenten Philoktetes van Sofokles voorlas in het Grieks. Toen Ron op latere leeftijd aids kreeg, besloot hij een voorstelling te maken over de ziekte. In een artikel genaamd ’Aidspatiënten moeten toekomst hebben’ vertelde hij: "Ik ben iemand met aids en ik zocht een middel om uit te drukken hoe het aanvoelt om in een lijf te zitten dat aids heeft." (Het Nieuwsblad, Peter Jacobs 2 maart 1994).
Het verhaal van Philoktetes zag Ron als een geschikte metafoor voor zijn ziekte. Ook zag hij een overeenkomst tussen Philoktetes en zijn verbanning naar het eiland Lemnos, en de manier waarop aids-patiënten omwille van hun ziekte werden uitgestoten door de maatschappij. Om zijn ideeën voor deze voorstelling te realiseren besloot hij Jan Ritsema te benaderen.
In 1992, twee jaar voor de première van Philoktetes-Variaties, werd Jan door Ron gevraagd of hij interesse had om een voorstelling met hem te maken. Hierover vertelde Jan dat ook deze voorstelling - net als met Joop Admiraal bij U bent mijn moeder - vertrok vanuit een persoonlijke motivatie van de acteur zelf:
"Zowel Joop als Ron zochten naar een manier van werken waarin ze veel vrijheid voelden de voorstelling naar eigen hand te kunnen zetten. Omdat ik niet geïnteresseerd ben in het toneelspelen om het toneelspelen, maar in het creëren van een zo groots mogelijke diepgang binnen het spel, kan ik veel ruimte aan henzelf overlaten. Dit moeten Ron en Joop beiden gevoeld hebben. Bij Ron duurde de ontwikkeling van dit vertrouwen echter langer dan bij Joop. Over een periode van twee jaar bespraken we onze ideeën en ontwikkelde stapje voor stapje een vertrouwensband."
(Uit een gesprek met Jan Ritsema 24 september 2021).
Tijdens het repetitieproces werd Ron steeds zwakker. Toch bleef hij, aldus Jan, zeer rustig en toegewijd. In een interview met Ron werd hem gevraagd of hij zichzelf niet te veel schade aandeed door zijn krachten te gebruiken voor theater. Hierop antwoorde hij:
"Ik ben een artiest. Zolang er enige energie in mij zit heb, wil ik blijven creëren. En al doende laad ik mezelf op. [...] Over tien dagen open ik met een stuk in het Lunatheater en waarschijnlijk ben ik dit keer te ver gegaan (lacht). Nee , ik weet wel zeker dat ik te veel heb gedaan. [...] Maar ik wil niet opgeven wat ik het liefste doe, ook al kost het me een aantal maanden van mijn leven. [...] ik heb nog zoveel te vertellen en ik voel dat ik nog genoeg adem heb om dat te doen. We werken al een aantal maanden hier in Brussel aan dit stuk, maar ik spreek er al twee jaar over. [...] Ik gebruik het stuk als middel om de mensen te laten zien wat er omgaat in het hoofd en het lijf van iemand met Aids. Ik wil jullie tonen hoe het voelt. Ik heb die rol altijd al willen spelen, maar nu ben ik er geknipt voor."
(Humo, Ingrid De Bie 1994 PDF (12.3 Mio).
Repetitieproces
Tijdens de repetities van Philoktetes-Variaties werd zeer nauw samengewerkt. Er werden gesprekken gevoerd over het leven, de dood en de angst voor verandering. Het thema aids diende als kapstok om gezamenlijk na te denken over vriendschap, buitensluiting, isolement en de verantwoordelijkheid van de maatschappij voor het individu. In zijn notities over het repetitieproces schreef Jan het volgende:
"Philoktetes-Variaties gaat over de angst grenzen te overschrijden, de eigen grenzen te verleggen en gaat over doodgaan. Ron Vawter, die Philoktetes speelt heeft aids. De parallellen met de fysieke en sociale wond van Philoktetes blijken tijdens de repetities nog veelvuldiger dan we aanvankelijk dachten. We hoeven niets te bedenken. Het dient zich allemaal aan. De repetities zijn een droom. De houding van alle medewerkers is die van volledig beschikbaar stellen, en het materiaal en jezelf de kans geven zich aan zichzelf te onthullen. Dat proces niet frustreren dat blijkt de kunst te zijn. De delicaatheid ervan wordt nu door iedereen, in het doorgaans ruwe theatrale handwerk, met zorg gekoesterd. Nog niet eerder heb ik bij een groep van deze omvang, we zijn met ongeveer tien personen, op de relatief lange repetities van vijf a zes uur, zo’n grote eensgezindheid en belangeloze inzet meegemaakt."
De volledige aantekeningen zijn uitgetypt en hier te lezen: PDF (38.5 kio)
Daarnaast schreef Jan een brief aan alle betrokkenen bij het maakproces van Philoktetes-Variaties. Hij noemde deze brief ’wanting to have your cake and eat it too’. De eerste regel van deze brief luidt: "Een voorstelling gaat altijd over de manier waarop die gemaakt is." PDF (5.6 Mio)
Toneelbeeld en beeldmateriaal
Het decor was het werk van Herman Sorgeloos. Op het toneel stonden drie kleine van elkaar losstaande podia.
Op het middelste podium werd de tekst van Jesurun gespeeld. Op dit podium stond een schuin gemonteerde tafel met drie ingebouwde video-monitoren. Voor het tweede deel, de tekst van Müller, verplaatsten de acteurs zich naar het podium links. Hier bevond zich een rotsblok in een bak met roodgekleurd water. Philoktetes nam tijdens dit deel plaats in een rolstoel. De twee anderen stonden rond het rotsblok en tot hun knieën in de rode vloeistof. Het derde en laatste deel van André Gide speelde zich af op het rechterpodium, bij een open, verticaal opgestelde en met satijn beklede doodskist.
Op een verhoging achter op het toneel bevond zich de componist Henry Threadgill. Speciaal voor deze voorstelling ontwikkelde hij een muzikale compositie, die live door hemzelf werd uitgevoerd. De muziek werd ondersteund door de zang van Liu Sola, die werd afgespeeld door middel van een geluidsopname. Op de achterwand bevond zich een groot projectiescherm, waar verschillende video-en filmfragmenten van Leslie Thornton werden afgespeeld. Dit waren voornamelijk associatieve beelden, bestaande uit explosies, vogels, naakte lichamen en de op- en ondergaande zon.
Leslie maakte een compilatie van de filmbeelden die zij voor de voorstelling had gemaakt. Deze compilatie genaamd ’The Last Time I Saw Ron’ maakte zij ter nagedachtenis aan Ron Vawter. https://vimeo.com/30491475#_=_
Van Philoktetes-Variaties zijn veel foto’s bewaard gebleven. De repetitiefoto’s, scènefoto’s en behind-the-scenes foto’s staan op deze pagina. De overige foto’s, gemaakt door Maarten Vanden Abeele, zijn ingescand en hier te bekijken:
- Afbeeldingen eerste deel John Jesurun PDF (1.3 Mio)
- Afbeeldingen tweede deel Heiner Müller PDF (1.8 Mio)
- Afbeeldingen derde deel André Gide PDF (3.4 Mio)
Ron’s overlijden
Op 16 april 1994 overleed Ron Vawter. Philoktetes-Variaties was de laatste productie waar hij in te zien was.
Vlak na Ron’s overlijden, schreef Jan de volgende tekst. Deze werd gepubliceerd in het tijdschrift De Gids: https://www.dbnl.org/tekst/_gid0011....
