Van Wagner, door het Brusselse gezelschap Dito’Dito gemaakt in regie van Jan, voor Dito’Dito de eerste samenwerking met iemand van buitenaf, ging over componist Richard Wagner (1813-1883). Op een vertellende, verhalende manier leidden de spelers het publiek door zijn leven en ideologie. Er werd ruim vier maanden lang aan Van Wagner gerepeteerd.
Rond de persoon Richard Wagner bestaat een grote controverse. Het is alom bekend dat Hitler een groot bewonderaar van Wagner en zijn werk was. Voor de muziek van zijn tijd was Wagner van grote betekenis, maar hij staat ook bekend om zijn afkeur van Joden, specifiek in de kunsten. In meerdere antisemitsche teksten keerde Wagner zich tegen de ’Kunstjuden’, en uiteindelijk deed hij kunst die door Joden werd gemaakt zelfs af als degeneratieverschijnselen.
Toch belette dit alles Jan en Dito’Dito niet een voorstelling aan hem te wijden. ’Die man is een vat vol tegenstrijdigheden’, zei Jan halverwege het repetitieproces tegen Marianne van Kerkhoven toen zij namens Nieuw!poort langskwam. ’Ik zag niet zoveel in hem, had zeer veel vooroordelen, maar dat was deel van het plezier om eraan te beginnen; zo een heimelijk genot van ’die gaan we eens onderuithalen, die fouterik’. Tegelijkertijd vond ik dat dat niet mocht. Ik wou uitvinden hoe de work precies in de steel zat en, al werkend en lezend met elkaar en over die man, geraakten we, net als iedereen, verward, pro en contra stapelden zich op.’ (Artikel Nieuw!poort, 1 januari 1990)
In het onderzoek naar Wagner in aanloop naar de voorstelling lieten Jan en Dito’Dito zich leiden door ’weldenken’; ’belangeloos, schaamteloos elke keer opnieuw de feiten onder ogen willen zien. Omdat de feiten zich elke keer in een nieuwe omstandigheid mogen verheugen. [...] Wagner als ode aan het weldenken. Wagner was iemand die in zijn leven, privé en politiek, alsook in zijn opvattingen over muziek, voortdurend tegenstellingen probeerde te verzoenen.’ (Artikel Nieuw!poort, 1 januari 1990)
Zoals in veel voorstellingen van Jan stond dus het denken centraal in deze voorstelling. Niet de persoon Wagner werd weergegeven door de spelers, maar een ’gespeeld denkproces’; ’Ik ben minder geïnteresseerd in de uitgesproken tekst, dan in de lucht, die tussen dialogen of gedachten zit. Ik wil de gedachte snappen, die meebrengt waarom je iets zegt en hoe je dat doet. Ik wil iemands overwegingen kunnen ’zien’.’ (Jan in interview De Morgen, Wim van Gansbeke 9 januari 1990)
De voeding voor dit denken van de spelers kwam vanuit de controverse rond Wagner, en Jans idee dat ’een oordeel voortdurend in twijfel getrokken en herzien [moet] worden.’
Halverwege het repetitieproces formuleerde Jan zijn wens om aan te zetten tot denken: ’Wagner als ijkpunt voor ons denken; het zou leuk zijn als je de dingen niet meer makkelijk hoefde af te doen. Misschien gaat deze voorstelling werken als aanscherping van je eigen gedachten, als bewustmaking van je gemakzucht om de wereld in te delen in goede en slechte kanten. Wagner dus als kruid tegen oppervlakkigheid.’ (Artikel Nieuw!poort, 1 januari 1990)
In de pers werd Van Wagner niet erg positief ontvangen. Critici schreven over verveling, monotonie en een gebrek aan conflict en spanningsboog. Don Duyns vroeg zich af of dit nog wel theater was, en of de anderhalf uur ’gelul’ niet beter besteed was aan het lezen van een boek over Wagner. ’Een gesproken thema-bijlage van een weekblad over Richard Wagner’ en ’de weerslag van gedegen research’, noemde Pieter Kottman het. Dit laatste zal Jan, hoewel in negatieve context geschreven, waarschijnlijk niet als negatief hebben opgevat; ’Mij wordt wel minimalisme verweten. Ik zat in de trein op zo’n winterse ochtend. Rijp op het gras, bevroren water en, zo’n meter boven de grond in de verte, een lichte waas van mistachtige flarden; een vlak Hollands landschap. Toen dacht ik van mezelf: ik ben een typisch Hollands kunstenaar, en dat vond ik eigenlijk zeer prettig.’ (Artikel Nieuw!poort, 1 januari 1990)
Materiaal bij Van Wagner
Aankondiging Beurrschouwburg: PDF (366.4 kio)
Programma Beursschouwburg: PDF (750.8 kio)
Programma Shaffytheater: PDF (348.3 kio)
Shaffytheater Bulletin: PDF (1.3 Mio)
Kaartje van Marianne van Kerkhoven: PDF (763 kio)