’Henk van Ulsen speelt zijn geliefde hoofdpersoon met bewonderenswaardige souplesse en vitaliteit. In een nauwgezet rommelig geënsceneerd decor, claustrofobisch en vooral treurig als regen die lekt van de dakgoot, schrijft de ambtenaar scenes in zijn dagboek die hij vervolgens naspeelt. Hij droomt van een groots brutaal en gepassioneerd leven. Maar elke vlucht stuit af op de realiteit. [...] Regisseur Jan Ritsema stuurt Van Ulsen naar een mooie balans tussen waanzin en niet-waanzin.’
(Recensie NRC Handelsblad, Kester Freriks 14 oktober 1998)
Dagboek van een gek (naar Aantekeningen van een krankzinnige, Nicolaj Gogol 1835) gaat over de eenvoudige ambtenaar Propritsjin die gek wordt. De dagboekfragmenten waaruit de toneeltekst bestaat, maken het publiek getuige van zijn proces van waanzinnig worden. Uiteindelijk overtuigt de man zichzelf ervan dat hij de nieuwe koning van Spanje is, en wordt hij opgenomen in een kliniek.
In 1965 speelde Henk van Ulsen Dagboek van een gek in regie van Kees van Iersel. Deze voorstelling, die Jan Ritsema destijds zag en bewonderde, was een uitgangspunt voor zijn eigen versie die hij met Henk van Ulsen maakte in 1998.
"Het is de vierde keer dat Henk van Ulsen dit stuk speelt. [...] Eigenlijk was het idee om een nieuwe versie te maken. Er lag ook een vrijwel nieuwe tekst, want die is in de loop van de vier versies steeds bijgeschaafd, kaler geworden. We hadden voor de vakantie een repetitieperiode om eruit te komen met welke uitgangspunten we zouden willen werken. We hebben van alles met die tekst gedaan, van alles uitgeprobeerd ook, maar uiteindelijk heb ik geloof ik geopperd: ’Waarom doen we eigenlijk zo moeilijk? Waarom doen we niet de oorspronkelijke versie?’ Waarmee Henk onmiddellijk enthousiast instemde. Het was duidelijk geworden dat je in een experimentele vorm dit specifieke verhaal niet kwijt kan. Mijn uitgangspunt is niet nieuw zijn of origineel, dat vind ik criteria van niets. Ik wil het stuk zo veel mogelijk recht doen." (Jan in programmaboek Dagboek van een gek)
Het decor en de kostuums waren grotendeels hetzelfde als de eerdere versie. Tekenaar Frits Muller had toen dia’s gemaakt die werden geprojecteerd, bestaande uit tekeningen die ’steeds krassiger en surrealistischer werden’ waardoor de toeschouwer ’in het verwarde hoofd van de armzalige ambtenaar’ zou kunnen kijken.
Ondanks dat deze voorstelling trouw was aan de eerdere versie, regisseerde Jan vanuit zijn eigen opvattingen over acteren:
"’Speel het als jezelf’, houd ik Henk voor, ’zeg de tekst alsof het je eigen tekst is, speel niet eerst een personage en leg dat personage een tekst in de mond.’ Ik ben op zoek naar helderheid, ik wil niet dat het stuk door allerlei inkleuringen wordt veralgemeniseerd. En ik wil graag de scherpzinnigheid van Propritsjin naar voren laten komen, de levendigheid van zijn geest." (Jan in programmaboek Dagboek van een gek)
Henk zag uitdaging in deze manier van regisseren, maar was er ook blij mee: "[Jan] eist dat ik de tekst volkomen van mezelf maak, hij regisseert vooral, zoals hij zelf zegt, ’met m’n oren!’. Jan eist wézenlijkheid! Dat vind ik moeilijk, maar het spreekt me wel enorm aan." (Henk in programmaboek Dagboek van een gek)
Programmaboek: PDF (5.3 Mio)
TEKSTFRAGMENT
Elf november
[...]
Ik wist allang dat honden veel verstandiger zijn dan mensen! Ik ben ‘r van overtuigd, dat ze kunnen praten…, maar dat ze ‘t alleen vertikken… uit koppigheid!
Geslepen diplomaten… honden!
Zien alles!
De hele handel en wandel van èlk mens!
[...]
JAAR 2000 - 43e dag van de aprilmaand
Vandaag is een uitzonderlijk plechtige dag… Een feestdag!
Spanje heeft een koning!
Hij is gevonden!
De koning… ben IK!
Pas vandaag heb ik het gehoord!
Plotseling baadt mijn geest ineen helder licht…
Hoe heb ik in Godsnaam kunnen denken…
Hoe heb ik me in Godsnaam kunnen verbeelden… dat ik een doodgewone Titulair-raad was?
IK?
Hoe heeft die k r a n k-zinnige gedachte zich ooit in mijn hoofd kunnen nestelen…
Nog een geluk dat niemand op ‘t idee kwam om me op te sluiten in een gesticht…
Nu is alles duidelijk - glashelder!
Vroeger zag ik alles in een nevel… verschrikkelijk… Dat komt omdat de mensen in een waan leven dat de hersenen in ‘t hoofd zetelen…
Een dwaling! Hersens komen ons aangewaaid… op de wind… vanuit de Kaspische zee…
[...]
Ben niet naar ‘t Departement gegaan vandaag!
Naar de duivel met dat Departement!
Néé, mijne heren…
U krijgt mij daar niet meer te zien!
Geen PEN meer op die smerige paperassen van jullie!!!
[...]
IN HETZELFDE JAAR DAT JANUARI VIEL NA FEBRUARI
Ik kan er nog steeds geen hoogte van krijgen wat voor land Spanje eigenlijk is…
Volksgebruiken en Hofetiquettes zijn moeilijk te doorgronden…
Ik kan ‘r met m’n verstand -nog- niet bij…
Vandaag schoren ze me kaal…
Ik schreeuwde ze toe dat ik géén monnik wilde worden…
Maar ik… Ik kan me niets meer herinneren, van wat er met me is gebeurd, toen ze… Toen ze ijskoud water over m’n hoofd begonnen te gieten!
Zo’n helse kwelling heb ik mijn leven lang nog niet meegemaakt!
Niet te verdrágen…
Ik ontstak in zo’n razernij… Ze konden me nauwelijks nog in bedwang houden…
Waarom? Wáárom?
De diepe zin van deze vreemde gewoonte ontgaat mij ten enen male…
Een on-zinnig, stomp-zinnig gebruik!!!
On-begrijpelijk: de verblindheid van al die vorsten, die dit nog steeds niet hebben afgeschaft!!!
Zou ik in handen zijn gevallen van de inquisitie…
De man, die ik tot nu toe voor Kanselier hield… is niemand anders dan de Groot-Inquisiteur in eigen persoon!!!
Blijft niettemin de vraag: Hoe kan een koning onderworpen worden aan de inquisitie??? Hoe is dat te verklaren?
